Κάθε χρόνο, στις 3 Δεκεμβρίου, «θυμόμαστε» τα άτομα με αναπηρία. Η Παγκόσμια Ημέρα Ατόμων με Αναπηρία καθιερώθηκε το 1992 με απόφαση της Γενικής Συνέλευσης του ΟΗΕ, με στόχο την προώθηση της κατανόησης των ζητημάτων της αναπηρίας και την υποστήριξη της αξιοπρέπειας, των δικαιωμάτων και της ευημερίας των ατόμων με αναπηρία (Ηνωμένα Έθνη, 1992). Φαινομενικά, λοιπόν, η μέρα αυτή, όπως και το Διεθνές Έτος Ατόμων με Αναπηρία το 1981 και η Δεκαετία των Ατόμων με Αναπηρία που ακολούθησε, σηματοδοτεί μια θεσμική δέσμευση της διεθνούς κοινότητας στην κατεύθυνση της πλήρους συμμετοχής και ισότητας (Ηνωμένα Έθνη, 1976, 1982). Ωστόσο, αν αναστοχαστούμε πιο προσεκτικά πώς εκπροσωπείται η αναπηρία στον δημόσιο χώρο και στο πολιτισμικό μας συγκείμενο, προκύπτει ένα άβολο ερώτημα: πόσο βαθιά αλλάζει πράγματι η ζωή των ίδιων των ανθρώπων με αναπηρία μετά από μία τέτοια παγκόσμια ημέρα ευαισθητοποίησης;
Τα τελευταία χρόνια μου είχε κινήσει το ενδιαφέρον η αναπαράσταση των ατόμων με αναπηρία σε διάφορα δημόσια κείμενα, σχολικά εγχειρίδια, βιβλία, ταινίες, κινούμενα σχέδια και κόμικς και αναπαραγωγή στερεοτύπων σχετικών με την αναπηρία. Για παράδειγμα, σε πρόσφατη συνεργασία μου με την Αναπληρώτρια Καθηγήτρια Σιμώνη Συμεωνίδου από το Πανεπιστήμιο Κύπρου, εστιάσαμε ειδικότερα στο πώς αναπαρίσταται το σώμα με αναπηρία στα γραμματόσημα και ποια στερεότυπα παράγονται και αναπαράγονται μέσα από αυτές τις αναπαραστάσεις (Demetriou & Symeonidou, 2023).Επίσης, εξετάσαμε την τύφλωση ως κοινωνική κατασκευή στην Κύπρο, μέσα από πολιτισμικά γεγονότα και τελετουργίες – από πορείες και παζάρια μέχρι πρακτικές εράνων – που συχνά συνδέονται με ημέρες ή έτη αφιερωμένα στην αναπηρία (Symeonidou & Demetriou, 2023).
Σε πρόσφατη ερευνητική μου μελέτη είχα προσεγγίσει σημειολογικά 250 γραμματόσημα από 107 χώρες με θεματική την αναπηρία, πολλά εκ των οποίων εκδόθηκαν με αφορμή το Διεθνές Έτος Ατόμων με Αναπηρία ή την Παγκόσμια Ημέρα Ατόμων με Αναπηρία (Demetriou, 2025). Τα γραμματόσημα, αν και μικρά σε μέγεθος, αποτελούν επίσημα κρατικά έγγραφα. Σχεδιάζονται και εκδίδονται από τα εθνικά ταχυδρομεία, συχνά με την έγκριση επιτροπών διορισμένων από το ίδιο το κράτος. Δεν αποτελούν πάντα ουδέτερες εικόνες, αλλά συχνά μεταφέρουν συμπυκνωμένα το πώς ένα κράτος θέλει να παρουσιάσει μία πληροφορία, ιδέα ή προσέγγιση στους πολίτες του και στον κόσμο. Η σημειολογική ανάλυση τέτοιων γραμματοσήμων δείχνει ότι οι αναπαραστάσεις της αναπηρίας οργανώνονται γύρω από επαναλαμβανόμενα στερεότυπα. Για παράδειγμα, η αναπηρία ταυτίζεται πολύ συχνά με το αναπηρικό τροχοκάθισμα. Τα άτομα με αναπηρία παρουσιάζονται είτε ως παθητικά υποκείμενα φροντίδας, είτε ως «ηρωικές» φιγούρες που «έσπασαν τα δεσμά» της αναπηρίας τους. Επίσης, σε αρκετές περιπτώσεις προβάλλεται μέσα από τα γραμματόσημα η ανάγκη για διεξαγωγή εράνων, με σκοπό τη «στήριξη» και έκφραση «αγάπης» και «συμπαράστασης» προς τα άτομα με αναπηρία. Επίσης, σε αρκετά γραμματόσημα, η αναπηρία εμφανίζεται ως έλλειμμα που χρήζει αποκατάστασης, θεραπείας ή πρόληψης, προσεγγίσεις που θυμίζουν πρακτικές ιατρικής φύσεως (Demetriou, 2025; Demetriou & Symeonidou, 2023).
Ειδικά σε γραμματόσημα που εκδόθηκαν με αφορμή το Διεθνές Έτος Ατόμων με Αναπηρία το 1981 ή για να τιμήσουν την 3η Δεκεμβρίου, η αναπηρία παρουσιάζεται συχνά ως «ειδικό θέμα» που αξίζει μια ξεχωριστή μέρα ή μια σειρά γραμματοσήμων, χωρίς όμως να αμφισβητούνται οι κοινωνικές και θεσμικές δομές που δημιουργούν τον αποκλεισμό των ατόμων με αναπηρία. Η ίδια η ύπαρξη ενός «Διεθνούς Έτους» ή μιας «Παγκόσμιας Ημέρας» μπορεί να λειτουργήσει ως ένα είδος άλλοθι. Οι κυβερνήσεις, οι οργανισμοί και τα μέσα ενημέρωσης οργανώνουν εκδηλώσεις, εκδίδουν συμβολικές εκδόσεις γραμματοσήμων και άλλων εντύπων, δημοσιεύουν βαρύγδουπες δηλώσεις για «ισότητα» και «συμμετοχή» – αλλά την επόμενη μέρα τα πεζοδρόμια παραμένουν απροσπέλαστα, τα σχολεία απροετοίμαστα για συμπεριληπτική εκπαίδευση, οι υπηρεσίες χωρίς προσβάσιμη πληροφόρηση, τα άτομα με αναπηρία αποκλεισμένα από την εργασία και την ισότιμη συμμετοχή σε πολιτικές θέσεις και απουσία από σώματα λήψης αποφάσεων.
Η κριτική μου εδώ δεν στρέφεται ενάντια στην ίδια τη θεσμοθέτηση της Παγκόσμιας Ημέρας ή του Διεθνούς Έτους. Σε επίπεδο διεθνούς δικαίου, οι πρωτοβουλίες αυτές συνέβαλαν σε σημαντικές εξελίξεις, όπως το Παγκόσμιο Πρόγραμμα Δράσης για τα Άτομα με Αναπηρία και, αργότερα, τη Σύμβαση για τα Δικαιώματα των Ατόμων με Αναπηρία (Ηνωμένα Έθνη, 1982, 2006). Ωστόσο, όταν οι παγκόσμιες μέρες και τα έτη μένουν στο επίπεδο της συμβολικής προβολής, χωρίς δεσμευτικά χρονοδιαγράμματα και χωρίς ουσιαστική λογοδοσία των εθνικών κυβερνήσεων και των σωμάτων λήψης αποφάσεων καταλήγουν να λειτουργούν ως πανηγύρια ενημέρωσης και ευαισθητοποίησης, που όμως δεν ταράζουν τα νερά.
Σε αυτό το σημείο είναι κρίσιμο να αντιληφθούμε την ανάγκη για τη μετάβαση από τη φιλανθρωπία στα δικαιώματα. Η Σύμβαση για τα Δικαιώματα των Ατόμων με Αναπηρία (CRPD) αναγνωρίζει ρητά τα άτομα με αναπηρία ως υποκείμενα δικαιωμάτων, ικανά να διεκδικούν τα δικαιώματά τους, να παίρνουν αποφάσεις για τη ζωή τους και να συμμετέχουν ενεργά στην κοινωνία (Ηνωμένα Έθνη, 2006). Δεν τα βλέπει ως παθητικούς αποδέκτες φροντίδας ή «καλών πράξεων», αλλά ως ισότιμους πολίτες. Στο άρθρο 8, η Σύμβαση θέτει ως υποχρέωση των κρατών τη λήψη άμεσων και αποτελεσματικών μέτρων για την ευαισθητοποίηση της κοινωνίας, την καταπολέμηση των στερεοτύπων, των προκαταλήψεων και των επιβλαβών πρακτικών και την ενίσχυση του σεβασμού για την αξιοπρέπεια των ατόμων με αναπηρία (Ηνωμένα Έθνη, 2006). Η «ενημέρωση», λοιπόν, δεν είναι απλώς ζήτημα θεμιτών συναισθημάτων. Είναι ζήτημα αποδόμησης στερεοτύπων και προώθησης δικαιωμάτων.
Όμως, η πραγματικότητα που αναδεικνύεται τόσο μέσα από τα γραμματόσημα όσο και μέσα από τις πολιτισμικές πρακτικές που μελετήσαμε στην Κύπρο δείχνει ότι η δημόσια σφαίρα εξακολουθεί να λειτουργεί κυρίως με όρους φιλανθρωπίας. Στο κεφάλαιο μας για την τύφλωση ως κοινωνική κατασκευή, αναλύουμε, για παράδειγμα, ένα κυπριακό γραμματόσημο του 1976, με αφορμή την Παγκόσμια Ημέρα Υγείας, και το σύνθημα «Η πρόληψη προλαμβάνει την τύφλωση». Το συνοδευτικό κείμενο παρουσιάζει την απώλεια όρασης ως «βύθιση στο σκοτάδι», ως απώλεια της «πιο θαυμαστής αίσθησης της θεϊκής δημιουργίας», και τα άτομα με οπτική αναπηρία ως ανθρώπους που αναγκαστικά χρειάζονται τη βοήθειά μας, την οποία οφείλουμε να τους παρέχουμε γενναιόδωρα (Symeonidou & Demetriou, 2023). Η αναπηρία εδώ παρουσιάζεται ως προσωπική τραγωδία και η κοινωνία καλείται να απαντήσει με οίκτο και φιλανθρωπία, όχι με δικαιοσύνη και ισονομία.
Σε άλλο παράδειγμα, ένα γραμματόσημο που τιμά την κορυφαία Κύπρια παραολυμπιονίκη κολυμβήτρια με οπτική αναπηρία Καρολίνα Πελενδρίτου, προβάλλει την ατομική δύναμη της θέλησης, μέσα από ένα αφήγημα υπέρβασης της αναπηρίας και των τεράστιων δυσκολιών που τη συνοδεύουν (Symeonidou & Demetriou, 2023). Έτσι περνάμε από την εικόνα του «άτυχου» ατόμου με αναπηρία στην εικόνα της ηρωίδας με οπτική αναπηρία. Σε συνοδευτικό κείμενο της έκδοσης του τιμητικού για την σημαντική πρωταθλήτρια γραμματοσήμου, δεν γίνεται αναφορά στις ατομικές υπερβάσεις της ίδιας ή στην απουσία οικονομικής ή άλλης στήριξης για την κατά τα άλλα δαπανηρή προετοιμασία της. Η πολιτεία δικαίως αναγνωρίζει και τιμά την Πελενδρίτου, χωρίς όμως να συζητά τι σημαίνει, για παράδειγμα, προσβάσιμη εκπαίδευση, ανεξάρτητη διαβίωση, ποια είναι τα εμπόδια που θέτει η ίδια κοινωνία γύρω από τα άτομα με αναπηρία γενικά, και την ανάγκη παροχής ίσων ευκαιριών συμμετοχής στην κοινωνία και στην εργασία για τα άτομα με οπτική αναπηρία που δεν θα γίνουν ποτέ πρωταθλητές. Πρόκειται για δύο όψεις του ίδιου νομίσματος: τα άτομα με αναπηρία προβάλλονται είτε ως αντικείμενα οίκτου είτε ως αντικείμενα θαυμασμού, αλλά σπάνια ως ισότιμοι πολίτες.
Στις πολιτισμικές εκδηλώσεις που μελετήσαμε, όπως η πορεία «Περπατώ – Διεκδικώ με τους Τυφλούς» και το Ανοιξιάτικο Παζαράκι στον χώρο της Σχολής Τυφλών στη Λευκωσία, βλέπουμε την ίδια λογική να επαναλαμβάνεται. Στις επίσημες ομιλίες γίνεται λόγος για «καλλιέργεια ενσυναίσθησης», για «μια πιο ανθρώπινη κοινωνία», για τις «άλλες ικανότητες» των τυφλών, ενώ οι συμμετέχοντες καλούνται να «περπατήσουν στη θέση τους» για λίγα λεπτά (Symeonidou & Demetriou, 2023). Το Παζαράκι, παρότι παρουσιάζεται ως «γιορτή», λειτουργεί ταυτόχρονα και ως έμμεσος έρανος: τα έσοδα από τις πωλήσεις διατίθενται για την ευημερία των τυφλών, για την πρόληψη και θεραπεία της τύφλωσης και για την ομαλή ένταξή τους στην κοινωνία και την αγορά εργασίας. Πρόκειται για μια καλοπροαίρετη, αλλά βαθιά πατερναλιστική λογική, που επαναφέρει την εικόνα του ατόμου με αναπηρία ως αποδέκτη βοήθειας.
Σε αυτό το πλαίσιο, εράνοι τύπου ραδιομαραθωνίου, όπου αξιοποιούνται συγκινητικές ιστορίες, εικόνες παιδιών με αναπηρίες και εκκλήσεις σε ενοχή και συμπόνια – δεν είναι απλώς «παραδοσιακές πρακτικές». Είναι πρακτικές που ενισχύουν την ιδέα ότι τα άτομα με αναπηρία είναι επαίτες, ότι η αξιοπρέπειά τους εξαρτάται από τη γενναιοδωρία των άλλων και ότι η κάλυψη βασικών δικαιωμάτων τους είναι ζήτημα φιλανθρωπίας και όχι υποχρέωσης της πολιτείας (Demetriou, 2025). Αυτές οι εκστρατείες, ιδιαίτερα όταν συνδέονται με παγκόσμιες ημέρες, εκπαιδεύουν από πολύ νωρίς τα παιδιά και τους νέους να βλέπουν τους ανθρώπους με αναπηρία όχι ως συμμαθητές, συναδέλφους ή φίλους, αλλά ως περιπτώσεις ανθρώπων που χρειάζονται βοήθεια.
Η κριτική στις παγκόσμιες μέρες και στο Διεθνές Έτος Ατόμων με Αναπηρία δεν σημαίνει ότι απορρίπτουμε συλλήβδην τη συμβολική τους διάσταση. Σημαίνει, όμως, ότι αναγνωρίζουμε πως η συμβολική προβολή χωρίς δομική αλλαγή καταλήγει να είναι άνευ περιεχομένου. Μια ουσιαστική Παγκόσμια Ημέρα Ατόμων με Αναπηρία θα έπρεπε να είναι μέρα λογοδοσίας και διεκδίκησης, όχι μέρα ικανοποίησης ότι «κάναμε το χρέος μας». Θα έπρεπε να συνοδεύεται από συγκεκριμένες πολιτικές δεσμεύσεις, από χρονοδιαγράμματα για την προσβασιμότητα, την ανεξάρτητη διαβίωση, τη συμπεριληπτική εκπαίδευση και εργασία, από μηχανισμούς παρακολούθησης και αξιολόγησης στην πράξη.
Κυρίως, θα έπρεπε να είναι μια μέρα όπου πρώτα και κύρια ακούγονται οι ίδιοι οι άνθρωποι με αναπηρία. Ένα από τα πιο ισχυρά μηνύματα που προκύπτουν από τη διεθνή βιβλιογραφία, αλλά και από τη δική μας ερευνητική δουλειά, συνοψίζεται στο σύνθημα «τίποτα για εμάς χωρίς εμάς». Όταν μελετήσαμε ποιος αποφασίζει για το περιεχόμενο των γραμματοσήμων, ποιος σχεδιάζει τις καμπάνιες, ποιος μιλά στα πάνελ των εκδηλώσεων για την 3η Δεκεμβρίου ή άλλες παρόμοιες εκδηλώσεις ευαισθητοποίησης, διαπιστώσαμε ότι οι φωνές των ίδιων των ατόμων με αναπηρία και των οργανώσεων τους συμμετέχουν ελάχιστα στη λήψη αποφάσεων (Demetriou & Symeonidou, 2023). Οι αποφάσεις λαμβάνονται, κατά κανόνα, από κρατικούς ή άλλους θεσμικούς φορείς, ειδικούς και επαγγελματίες. Τα άτομα με αναπηρία καλούνται συχνά να εκθέσουν την προσωπική ιστορία τους, να συγκινήσουν, να μας δείξουν τη δύναμη της ψυχής τους, αλλά όχι πάντα για να συνδιαμορφώσουν πολιτική.
Αν προσεγγίσουμε την Παγκόσμια Ημέρα Ατόμων με Αναπηρία με την πρέπουσα σοβαρότητα, οφείλουμε να αλλάξουμε ριζικά το υφιστάμενο πλαίσιο. Η ενημέρωση είναι πράγματι ζωτικής σημασίας, αλλά πρέπει να είναι ενημέρωση που αξιοποιεί την εμπειρία και τις φωνές των ίδιων των ανθρώπων με αναπηρία. Ενημέρωση που αποδομεί τις φιλανθρωπικές λογικές και τα στερεότυπα του οίκτου και της υπερ-ηρωοποίησης. Ενημέρωση που συνδέει ξεκάθαρα τις προσωπικές ιστορίες με δομικές ανισότητες, την κοινωνική δικαιοσύνη και τα ανθρώπινα δικαιώματα. Η 3η Δεκεμβρίου μπορεί, και πρέπει να είναι αφορμή για παιδαγωγικές παρεμβάσεις στα σχολεία, για δημόσιες συζητήσεις στα ΜΜΕ, για επιμόρφωση εκπαιδευτικών και άλλων επαγγελματιών, με βάση τα κείμενα της Σύμβασης και τις αναλύσεις των ίδιων των οργανώσεων των ατόμων με αναπηρία, και όχι να περιορίζεται γύρω από ευχολόγια και ραδιομαραθώνιους.
Η εγκατάλειψη των εράνων τύπου ραδιομαραθωνίου είναι κομβικό βήμα προς αυτήν την κατεύθυνση. Δεν αμφισβητείται ότι, ιστορικά, συνέβαλαν στην κάλυψη υπαρκτών αναγκών, σε μια εποχή όπου η πολιτεία συχνά απουσίαζε. Σήμερα, όμως, με μια ισχυρή διεθνή Σύμβαση για τα δικαιώματα των ατόμων με αναπηρία και με σαφείς υποχρεώσεις των κρατών που την έχουν επικυρώσει, η αναπαραγωγή μιας λογικής όπου οι πολίτες καλούνται να «σώσουν» τα άτομα με αναπηρία με μία εισφορά στο φανάρι, ένα τηλεφώνημα ή ένα sms είναι πλέον ασύμβατη με τη φιλοσοφία των δικαιωμάτων. Τα χρήματα που συγκεντρώνονται μέσα από τέτοιες καμπάνιες δεν μπορούν να υποκαταστήσουν την αδήριτη ανάγκη για ένα συνεκτικό, δημόσιο σύστημα παροχών, υποστηρικτικών υπηρεσιών και προσβάσιμων δομών, χρηματοδοτούμενο μέσω δίκαιων φορολογικών πολιτικών.
Σε τελική ανάλυση, η Παγκόσμια Ημέρα Ατόμων με Αναπηρία έχει νόημα μόνο αν λειτουργεί ως υπενθύμιση ότι η αναπηρία δεν είναι ζήτημα «φιλανθρωπίας» ή «ευαισθητοποίησης της μιας μέρας», αλλά ζήτημα δημοκρατίας, ισότητας και κοινωνικής δικαιοσύνης 365 μέρες τον χρόνο. Χρειάζεται να περάσουμε από την κουλτούρα της συγκίνησης και του εράνου στην κουλτούρα των δικαιωμάτων και της ισότιμης συμμετοχής. Από τα γραμματόσημα και τις συμβολικές δηλώσεις, στην ουσιαστική εμπλοκή των ίδιων των ανθρώπων με αναπηρία στον σχεδιασμό των πολιτικών που τους αφορούν. Από τον οίκτο, στον σεβασμό. Μόνο τότε η 3η Δεκεμβρίου θα πάψει να είναι μια ημερομηνία στο ημερολόγιο και θα γίνει πραγματικά μια στιγμή συλλογικού απολογισμού, διεκδίκησης και δέσμευσης για ουσιαστική κοινωνική αλλαγή.
Κυριάκος Δημητρίου, Επίκουρος Καθηγητής Ειδικής και Ενιαίας Εκπαίδευσης,
Τμήμα Επιστημών της Αγωγής,
Πανεπιστήμιο Λεμεσού
Βιβλιογραφικές Αναφορές:
- Demetriou, K. (2025). Κοινωνικά στερεότυπα στην απεικόνιση της αναπηρίας στα γραμματόσημα: Μια σημειωτική προσέγγιση. Σημειωτική, 2025(264), 69–99. https://doi.org/10.1515/sem-2023-0056 (pure.unic.ac.cy)
- Demetriou, K., & Symeonidou, S. (2023). Σφραγισμένες αλληγορίες αναπηρίας: Αναπαραστάσεις του αναπηρικού σώματος σε γραμματόσημα. Αναπηρία και κοινωνία, 38(7), 1091–1116. https://doi.org/10.1080/09687599.2021.1983417 (tandfonline.com)
- Συμεονίδου, Σ., & Δημητρίου, Κ. (2023). Η τύφλωση ως κοινωνική κατασκευή στην Κύπρο: Τι μπορούμε να μάθουμε από πολιτιστικές εκδηλώσεις και αντικείμενα που στοχεύουν στην διεκδίκηση δικαιωμάτων, στον εορτασμό ή στην πρόληψη της τύφλωσης; Σε D. Bolt (Επιμ.), Ανακαλύπτοντας την τύφλωση: Διεθνείς κατασκευές και αποδομήσεις (Κεφ. 3). Routledge. https://doi.org/10.4324/9781003275060-5
- Ηνωμένα Έθνη. (1982). Παγκόσμιο πρόγραμμα δράσης για τα άτομα με αναπηρία (A/RES/37/52). Ηνωμένα Έθνη.
- Ηνωμένα Έθνη. (1992). Παγκόσμια Ημέρα Ατόμων με Αναπηρία (A/RES/47/3). Ηνωμένα Έθνη.
- Ηνωμένα Έθνη. (2006). Σύμβαση για τα δικαιώματα των ατόμων με αναπηρία. Ηνωμένα Έθνη.
English (UK) 
Ελληνικά